Destan (Farsça: داستان), milletlerin hayatında büyük yankılar uyandırmış tarihî toplumsal (savaş,göç, istilâ gibi) veya doğal (yangın, salgın hastalık, sel, deprem gibi) olayların anlatıldığı, hayal unsurlarıyla süslenmiş uzun manzum eserlerdir.

Destanlar, Araplar'da "esatir ", Batı'da "myth" olarak adlandırılır.Destanlar ikiye ayrılır:

• Yapay destanlar
• Doğal destanlar

Yapay Destanlar: yazarı belli olan,daha yakın zamanda yazılan ve olağanüstü durumlara az yer veren bir destan türü iken, Doğal Destanlar: anonim( yazarı belli olmayan),ilkel dönemde yaşanmış olayları konu alan ve sözlü destan türüdür. Destanlar İslamiyet'in kabulünden önceki Türk Edebiyatı kategorisine aittirler.

Destanlar 3 safhadan oluşur:

1. Halkın benliğinde iz bırakan olaylar ve bunda rol oynayan kahramanlar(çekirdek),
2. Olayın ağızdan ağıza aktarılması(yayılış),
3. Daha sonra yazıya geçirilmesidir(derleme).

Milletlerin toplumu derinden etkileyen, tarihi önem arz eden önemli olaylarını (doğal afetler, savaşlar, göç, yangın vb.) konu edinirler. Çoğu kez manzum olurlar. Tarih, etnografya, folklor gibi bilimler destanlardaki bilgilerden yararlanır.

Destanlar da masallar gibi sözlü ve yazılı olmak üzere ikiye ayrılır.

• Doğal Destanlar (İslamiyet öncesi ve İslami Dönem Destanları, Sözlü Destanlar, Anonim)

• Yapay (Örn. Nazım Hikmet - Kuvayı Milliye,yazılı destanlar)

Doğal Destanlar

Doğal Destanlar anonim (yazarı belli olmayan),ilkel dönemde yaşanmış olayları konu alan sözlü destan türüdür. Türk edebiyatında doğal destanlar İslamiyet öncesi ve İslami dönem olmak üzere ikiye ayrılır. Bu destanların çoğu destan döneminde yani İslamiyet öncesi dönemde ortaya çıkmıştır. Destan dönemi çok eski dönemlerde mitolojilerin ortaya çıktığı dönemdir. İnsanların evreni, yaradılışlarını, yaşanılan tüm doğa olaylarını sorguladıkları, adlandırmaya çalıştıkları dönemdir. (Örn. Yunan mitolojisindeki Zeus ve Afrodit gibi tanrı ve tanrıçaların ortaya çıkması bu dönemdedir.)

• Destanların temelinde çekirdek bir olay vardır. Bu olay gerçektir. Zaman içerisinde yaşanmış olan bu gerçek olay o millet tarafından; kimi zaman benzetmeler, kimi zaman abartmalar kullanılarak yaratılmıştır.

• Özellikle İslamiyet öncesi döneme kaynaklık ederler.

• Destanların dil ve anlatımı kimi zaman kahramanlara olağanüstü özellikler kazandırır, ifadeler açıktır. Uzun betimlemeler yer almaz.

• Sözlü ürünlerdir. Doğal destanların üç dönemi vardır :

1. Ortaya çıkma
2. Yayılış

3.Derleme

• Destanlar manzum örneklerdir. Bu, akılda kalıcılığı ve sürekliliği sağlamak içindir.

• İslamiyet öncesi Türkler göçebe yaşam tarzı sürerlerdi. Atçılık ve avlanma onlar için önemlidir.Göktanrı inancı hakimdir. Tüm bu sosyal şartları aynı zamanda destanlarda görebiliriz.

• Destanlarda iki tip vardır :

1. "Veli" tipi (yol gösteren, yaşlı pir kişi)
2. "Alperen" tipi (savaşçı, cesur, korkusuz kişi)

• Özellikle bazı destanlarda, anlatılan bölüm hikâye, karşılıklı konuşmaların ve seslenmelerin olduğu bölüm nazımdır. Yani nazım ve nesir iç içedir. (Destanların aslı manzum örneklerdir)

Yapay Destanlar

Yazarı belli olan, daha yakın zamanda yazılan ve olağanüstü durumlara az yer veren bir destan türüdür.

İslamiyet'ten Önceki

1. Altay - Yakut

Yaratılış destanı

2.Sakalar Dönemi

a.Alp Er Tunga Destanı

b.Şu Destanı

3.Hun Dönemi

Oğuz Kağan Destanı ve atilla destanı

4.Göktürk Dönemi

a.Bozkurt Destanı

b.Ergenekon Destanı

5.Uygur Dönemi

a. Türeyiş destanı

b. Göç Destanı

İslamiyet'in Kabulünden Sonraki

1.Karahanlı Dönemi

Satuk Buğra Han Destanı

2.Kazak-Kırgız Kültür Dâiresi

Manas destanı

3.Türk-Moğol Kültür Dâiresi

Cengiz-name

4.Tatar-Kırım

Timur ve Edige Destanları

5.Selçuklu-Beylikler ve Osmanlı Dönemleri

a. Seyid Battal Gazi Destanı

b. Danişmend Gazi Destanı

c. Köroğlu Destanı

Doğal Destan – Yapma Destan

Doğal Destan: Çok eski dönemlerde ulus vicdanında derin izler bırakan bir tarih ya da toplum olayının , yine o devirlerde ulusal bir ozan ya da çeşitli saz ozanları tarafından söylenen biçimine doğal destan denir.

DOĞAL DESTANIN ÖZELLİKLERİ

Anonim bir özellik taşır.
Çoğu manzumdur; nazım ve nesir karışık olanına az rastlanır.
Nazım biçimi ve uyak , destanı yaratan halkın geleneğine bağlıdır.
Gerçek ve gerçekdışı olaylar iç içedir.
Destan kişileri beden ve karakter özellikleri bakımından hem olağan hem de olağanüstü özellikler taşır.
Destanlarda anlatılan olayların zamanı aşağı yukarı bellidir.
Destanlar çok uzun manzum öykülerdir.Kırgızlara ait Manas destanı 400 bin dizeden oluşur.
Destanlarda daha çok kahramanlık, yiğitlik, dostluk , aşk , ölüm , yurt sevgisi konuları işlenir.
DÜNYA EDEBİYATININ EN ÜNLÜ DOĞAL DESTANLARI:

” İLYADA VE ODYSSEİA( Homeros) :Yunanlıların Toroia Savaşına gidiş dönüşlerini anlatır.( YUNAN DESTANI)

” ŞEHNAME ( FİRDEVSİ ) İran  Turan mücadelelerini , İranın kahramanı Rüstemin yiğitliklerini , Büyük İskenderin İranı işgalini anlatır. ( İRAN EDEBİYATI)

” KALEVELA (LÖNROT) : Doğaya karşı savaşan Finlilerin erdemlerini , bilgeliklerini anlatır. ( FİN EDEBİYATI)

” MAHABHARATA ( HİNT EDEBİYATI)

” RAMAYANA ( HİNT EDEBİYATI )
” İGOR : 12.YY da Kıpçak Türkleriyle Rusların yaptıkları savaşı anlatır. ( RUS EDEBİYATI)
” OĞUZ KAĞAN : Hunların Orta Asya da Türk birliğini nasıl kurduğunu anlatır . ( TÜRK EDEBİYATI)

YAPMA DESTANLAR

Yeni ve yakın çağlarda , herhangi bir tarih olayının bir ozan tarafından destan kurallarına uygun olarak yazılmış biçimine yapma destan denir.
Bunlar sanatsal amaçlı destanlardır.Bilinen bir sanatçının ortaya koyduğu destanlardır.
DÜNYACA ÜNLÜ YAPMA DESTANLAR

KAYBOLMUŞ CENNET: Ademle Havvanın cennetten yeryüzüne inişleri anlatılmıştır.(J. MİLTON  İNGLZ EDEB.)
KURTARILMIŞ KUDÜS: I. Haçlı seferinde Kudüsün alınışı anlatılır. ( T.TASSO- İTALYAN EDEB.)

İLAHİ KOMEDYA : Öteki dünyaya Dantenin yaptığı 7 günlük gezi anlatılır.( DANTE- İTALYA EDEB.)
Üç ŞEHİTLER DESTANI: Kurtuluş Savaşından bazı kesitler anlatılır .( F.H. DAĞLARCA- TÜRK EDEB.)

Benzerlıkler;her ıkısıde manzumdur,herıkısıde bır mılletı ılgılendırıır,her ıkısıde ele alınan dönemın siyasi,dini,kültürel
,tarıhı atmosferını yansıtır…

Farklılıklar;
doğal destan:halkın meydana getirdiği destandır ve yazarı belli değildir.
yapay destan:belirli bir yazarı olan ve yazarın kendi düşüncelerini de ortaya koyup yazdığı destanlardır

benzerliklerde:şiirsel dille anlatılırlar abartmalar vardır ilahi bakış açısı vardır
farklılıklar: doğalda- kahramanlık işlenir oğuzkağandada olduğu gibi milleti için bişeyler yapar islamiyetten önce yazılmıştır
yapmada- aşk işlenir kişiseldir islamiyetten sonra yazılmıştır.

YAPAY DESTAN İLE DOĞAL DESTAN ARASINDAKİ FARK

1)Doğal destan anonimdir,Yapay destan anonim değildir.

2)Doğal destan çok eskileri anlatır,Yapay destan yakın tarihi anlatır.

3)Doğal destanda anlatıcının duyguları yoktur,Yapay destanda anlatıcının duyguları vardır.

4)Doğal destanda halkın katkısı vardır,Yapay destanda halkın katkısı yoktur.

5)Doğal destanı halk meydana getirir,Yapay destanı yazar kendi düşüncelerine göre yazar.

6)Doğal destan oluş yayılma derleme dönemlerine ayrılır,Yapay destan direkt kaleme alınır.

YAPAY DESTAN İLE DOĞAL DESTAN ARASINDAKİ BENZERLİKLER

1)Olağanüstü özellikler taşır.

2)Manzum eserlerdir.

3)Milleti derdinden etkiler.

4)Ele alınan dönemin siyasi,dini,kültürel,tarihi atmosferini yansıtır.

5)İlahi bakış açısıyla yazılmıştır.

6)Olay,yer,zaman örgüsü vardır.

7)Kişilerin seçkin olması kullanılmıştır.(Kral,Han,Hakan…vb)

Dünyanın Başlıca Doğal Destanları
Sümer destanı : Gılgamış.
Yunan destanları : İlyada ve Odissea.
İran destanı : Şehname.
Fin destanı : Kalevala.
Hint destanları : Mahabharata ve Ramayana.
Alman destanı : Nibelungen.
İngiliz destanı : Boewulf.
Rus destanı : İgor.
İspanyol destanı : Le Cid.
Fransız destanı : Chansen de Röland.
Japon destanı : Şinto.


Dünyanın Başlıca Yapma Destanları
Latin edebiyatı: Aeneis ( Vergilius ).
Fransız edebiyatı: Henriade ( Voltaire ).
Portekiz edebiyatı: Os Lusiadas ( Camoens ).
İngiliz edebiyatı: Kaybolmuş Cennet (John Milton).
İtalyan edebiyatı: Kurtarılmış Kudüs ( Tasso )
İtalyan edebiyatı: Çılgın Orlando ( Ariosto )
İtalyan edebiyatı: İlahi Komedya ( Dante ).


Türk Edebiyatında Yapma Destan
Kuvay-ı Milliye Destanı : Nazım Hikmet
Üç Şehitler Destanı : Fazıl Hüsnü Dağlarca
Çanakkale Destanı: Mehmet Akif Ersoy
Satuk Buğra Han Destanı
Cengiz-name
Timur ve Edige Destanları
Seyid Battal Gazi Destanı
Köroğlu Destanı
Genç Osman Destanı ( Kayıkçı Kul Mustafa )
Selçukname (Yazıcıoğlu Ali)